ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಇದ್ದಿದ್ದರೆ ಉ.ಪ್ರ. ರಾಜಕೀಯ ಬೇರೆಯೇ ಆಗಿರುತ್ತಿತ್ತು

ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ರಾಜಕೀಯ ಅಧ್ಯಯನಕಾರರಿಗೆ ಈ ಬಾರಿಯ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ನಾಯಕನ ಗೈರುಹಾಜರಿ ಎದ್ದು ಕಾಣದೆ ಇರದು. ಪ್ರಚಾರದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನೆನಪಾಗದೆ ಇದ್ದವರಿಗೂ ಫಲಿತಾಂಶದ ನಂತರವಾದರೂ ಅವರ ಗೈರುಹಾಜರಿ ಕಾಡದೆ ಇರದು. ಆ ನಾಯಕ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್. ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಬದುಕಿದ್ದರೆ ಈಗ ಅವರಿಗೆ 88 ವರ್ಷವಾಗುತ್ತಿತ್ತು, ಭಾರತದ ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿ 88 ನಿವೃತ್ತಿಯ ವಯಸ್ಸಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಎಚ್.ಡಿ.ದೇವೇಗೌಡರಿಗೂ 88 ವರ್ಷ.

ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಬದುಕಿದ್ದು, ರಾಜಕೀಯವಾಗಿ ಸಕ್ರಿಯರಾಗಿ ಇರುತ್ತಿದ್ದರೆ ಈ ಬಾರಿಯ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯ ಫಲಿತಾಂಶ ಖಂಡಿತ ಬೇರೆ ರೀತಿ ಇರುತ್ತಿತ್ತು. ಇನ್ನೂ ಸ್ವಲ್ಪ ಧೈರ್ಯ ಮಾಡಿಕೊಂಡು ಹೇಳುವುದಾದರೆ ದೇಶದ ರಾಜಕೀಯ ಚಿತ್ರ ಕೂಡಾ ಈಗಿನಂತೆ ಇರುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಬಹಳ ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ನಡೆದ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ -ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಧೂಳೀಪಟವಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಸ್ಥಾಪನೆಯಾದ 1984ರಿಂದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ನಿಧನವಾದ 2006 ವರೆಗಿನ ಮತ್ತು ಆ ನಂತರದ ವರ್ಷಗಳ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ರಾಜಕೀಯವನ್ನು ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾಗಿ ಗಮನಿಸುತ್ತಾ ಬಂದವರು ಈ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಒಪ್ಪದೆ ಇರಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಇದು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ನಿರ್ಗಮನದಿಂದ ಸೃಷ್ಟಿಯಾಗಿರುವ ನಿರ್ವಾತದ ದುರಂತ ಕತೆಯನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ.

 ‘‘ನಾವು ರಾಜಕೀಯ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಮಾನತೆ ಪಡೆಯಲಿದ್ದೇವೆ, ಆದರೆ ಸಾಮಾಜಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರದ ಅಸಮಾನತೆ ಎಂದಿನಂತೆ ಮುಂದುವರಿಯಲಿದೆ. ಈ ವಿರೋಧಾಭಾಸವನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿಕೊಳ್ಳದೆ ಹೋದರೆ ಅಸಮಾನತೆಯಿಂದ ನೊಂದವರು ಮುಂದೊಂದು ದಿನ ರಾಜಕೀಯ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವವನ್ನು ಕಿತ್ತೊಗೆಯಲಿದ್ದಾರೆ ಎಂದು 1950ರ ಜನವರಿ 26ರಂದು ಭಾರತ ಸಂವಿಧಾನವನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡ ದಿನವೇ ಬಾಬಾಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಗುಡುಗಿದ್ದರು. ಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಸಾರುವ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಮತ್ತು ಅಸಮಾನತೆಯೇ ಸಾರವಾಗಿರುವ ಸಾಮಾಜಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ನಡುವಿನ ವೈರುಧ್ಯದ ಅರಿವು ಅವರಿಗಿದ್ದ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ಕಟ್ಟಾ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವ ಪ್ರೇಮಿಯಾಗಿದ್ದ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಈ ಕಟುಮಾತುಗಳನ್ನು ಆಡಿದ್ದರು.

ಸಾಮಾಜಿಕವಾದ ಅಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಹೋಗಲಾಡಿಸದೆ ದಲಿತ ಸಮುದಾಯ ರಾಜಕೀಯ ಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಪಡೆಯಲಾಗದು ಎಂಬ ಎಚ್ಚರಿಕೆ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಮಾತುಗಳಲ್ಲಿತ್ತು. ಆದರೆ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಈ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಹುಸಿಗೊಳಿಸಿದವರು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್. ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ಅಸಮಾನ ಸಾಮಾಜಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಈಗಲೂ ಬಹಳ ಬದಲಾವಣೆಯಾಗಿಲ್ಲ. ಹೀಗಿದ್ದರೂ ಆ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ಒಬ್ಬ ದಲಿತ ಮಹಿಳೆ ನಾಲ್ಕು ಬಾರಿ ಸುಮಾರು ಏಳು ವರ್ಷ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿ ಆಡಳಿತ ನಡೆಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಸಾಧನೆಯ ರೂವಾರಿ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಎಂಬ ಚಾಣಕ್ಯ.

ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಚಿಂತನೆಯಿಂದಲೇ ಪ್ರೇರಿತರಾಗಿ ಅದನ್ನೇ ತನ್ನ ಹೋರಾಟದ ಹಾದಿಯ ಕೈಮರವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದವರು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್. ಇಬ್ಬರೂ ನಾಯಕರ ಗುರಿ ಒಂದೇ ಆಗಿದ್ದರೂ ಗುರಿ ಸೇರಲು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಹಿಡಿದ ದಾರಿ ಬೇರೆಯಾಗಿತ್ತು. ವಿದ್ಯೆಯಲ್ಲಿಯಾಗಲಿ, ವಿದ್ವತ್‌ನಲ್ಲಿಯಾಗಲಿ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರಿಗೆ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಸಮ ಅಲ್ಲ. ಆದರೆ ರಾಜಕಾರಣಿಯಾಗಿ, ರಾಜನೀತಿಯ ತಂತ್ರನಿರೂಪಕರಾಗಿ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್, ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರಿಗಿಂತ ಯಶಸ್ವಿ ನಾಯಕ. ‘‘ಬಾಬಾಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಒಟ್ಟು ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ, ನಾನು ಜನರನ್ನು ಒಟ್ಟು ಮಾಡಿದ್ದೇನೆ’’ ಎಂದು ತಮ್ಮಿಬ್ಬರ ಹೋರಾಟದ ಬಗ್ಗೆ ಕೇಳಿದ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಉತ್ತರಿಸಿದ್ದರು.

ಸೂಟುಬೂಟುಧಾರಿ ಬಾಬಾಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಎದುರು ಸದಾ ಅರ್ಧತೋಳಿನ ಅಂಗಿ, ಪ್ಯಾಂಟ್ ಮತ್ತು ಕಾಲಿಗೆ ಚಪ್ಪಲಿ ಹಾಕಿಕೊಂಡಿರುತ್ತಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸಿದರೂ ಆಸಕ್ತಿಗಳಲ್ಲಿನ ಭಿನ್ನತೆ ಎದ್ದು ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಸರಳತೆಯಲ್ಲಿ ಮಹಾತ್ಮಗಾಂಧೀಜಿಗೆ ಹತ್ತಿರವಾಗಿದ್ದರು. ಗಾಂಧೀಜಿಯಂತೆಯೇ ಕಿಂಗ್ ಆಗದೆ ಕಿಂಗ್ ಮೇಕರ್ ಆಗಿಯೇ ಉಳಿದಿದ್ದರು.

ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಹುಟ್ಟಿದ್ದು ಪಂಜಾಬ್‌ನಲ್ಲಿ, ರಾಜಕೀಯ ದೀಕ್ಷೆ ಪಡೆದಿದ್ದು ಪುಣೆಯಲ್ಲಿ, ರಾಜಕೀಯದ ಕರ್ಮಭೂಮಿಯಾಗಿ ಆರಿಸಿಕೊಂಡದ್ದು ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶ ರಾಜ್ಯವನ್ನು. ಶೇ.30ರಷ್ಟು ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಇರುವ ಪಂಜಾಬ್‌ನಲ್ಲಿ ರವಿದಾಸಿಯಾ ದಲಿತ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಆ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಯಾಕೆ ರಾಜಕೀಯಕ್ಕೆ ಇಳಿಯಲಿಲ್ಲ. ಬಾಬಾ ಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಕರ್ಮಭೂಮಿಯಾಗಿದ್ದ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದಲ್ಲಿ ರಾಜಕೀಯ ದೀಕ್ಷೆ ಪಡೆದರೂ ಅಲ್ಲಿ ಯಾಕೆ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷ ಕಟ್ಟಲಿಲ್ಲ ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ಅವರ ರಾಜಕೀಯ ಬದುಕಿನ ಘಟನಾವಳಿಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಉತ್ತರ ಇದೆ.

ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರು ಓದಿದ್ದು ವಿಜ್ಞಾನವಾದರೂ ಅನುಭವದ ಮೂಲಕವೇ ಕರಗತಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದು ಸಮಾಜ ವಿಜ್ಞಾನವನ್ನು. ದೇಶದ ಜಾತಿಗಳ ಗುಣ-ಸ್ವಭಾವಗಳನ್ನು ಅವರಷ್ಟು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡ ರಾಜಕೀಯ ನಾಯಕರು ಕಡಿಮೆ. ಜಾತಿ ವಿನಾಶವೇ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಹೋರಾಟದ ಮೂಲ ಉದ್ದೇಶವಾಗಿದ್ದರೆ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ‘‘ಜಾತಿ ರಹಿತ ಸಮಾಜ ನಿರ್ಮಾಣವಾಗುವವರೆಗೆ ಜಾತಿಯನ್ನು ಅಸ್ತ್ರವಾಗಿ ಬಳಸಿದರೆ ತಪ್ಪಿಲ್ಲ’’ ಎಂದು ವಾದಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಪಂಜಾಬ್‌ನಲ್ಲಿ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಯವರು ಶೇ.30ರಷ್ಟಿದ್ದರೂ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರ ಚಮ್ಮಾರ ಜಾತಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಕಡಿಮೆ. ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಶೇ.21ರಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಯವರಿದ್ದರೂ ಚಮ್ಮಾರ ಜಾತಿ ಜನ ಶೇ.11ರಷ್ಟಿದ್ದರು. ತನ್ನ ರಾಜಕೀಯ ಪ್ರಯೋಗಕ್ಕೆ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶವನ್ನೇ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಅವರೊಳಗಿನ ಈ ಜಾತಿ ಗಣಿತವೂ ಕಾರಣ.

ಪದವೀಧರರಾದ ನಂತರ ಪುಣೆಯ ಸರಕಾರಿ ಸ್ಫೋಟಕ ಸಂಶೋಧನೆ ಮತ್ತು ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಸಂಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಉದ್ಯೋಗದಲ್ಲಿದ್ದಾಗಲೇ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ರಿಪಬ್ಲಿಕನ್ ಪಕ್ಷದ ಜೊತೆ ಗುರುತಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದರು. ಆದರೆ ಆ ಪಕ್ಷದ ದಲಿತ ಕೇಂದ್ರಿತ ರಾಜಕಾರಣ ಬಹುದೂರ ಸಾಗಲಾರದು ಎಂದು ಅವರಿಗೆ ಅನಿಸಿತ್ತು. ಆಗಲೇ ಅವರೊಳಗೆ ಮೂಡಿದ್ದ ‘ಬಹುಜನರ’ ಚಿತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿತ್ತು. ಅವರು ಪ್ರಾರಂಭದಲ್ಲಿ ಕಟ್ಟಿದ ‘ಅಖಿಲ ಭಾರತ ಹಿಂದುಳಿದ ಮತ್ತು ಅಲ್ಪಸಂಖ್ಯಾತ ಸಮುದಾಯದ ನೌಕರರ ಒಕ್ಕೂಟ (BAMSIEF), ಅದರ ನಂತರ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ್ದ ದಲಿತ್ ಶೋಷಿತ್ ಸಮಾಜ ಸಂಘರ್ಷ ಸಮಿತಿ (ಡಿಎಸ್4) ಮತ್ತು ಕೊನೆಗೆ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ಬಹುಜನ ಸಮಾಜ ಪಕ್ಷ ಕೇವಲ ದಲಿತ ಕೇಂದ್ರಿತ ಸಂಘಟನೆಗಳಾಗಿರಲಿಲ್ಲ.

ಬಿಎಸ್‌ಪಿಯ ಬ್ಯಾನರ್, ಪೋಸ್ಟರ್, ಇಲ್ಲವೇ ಲೆಟರ್ ಹೆಡ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಬಾಬಾ ಸಾಹೇಬ್ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿ ಜ್ಯೋತಿಬಾ ಫುಲೆ, ಸಾಹುಮಹಾರಾಜ್, ಪೆರಿಯಾರ್ ಮತ್ತು ನಾರಾಯಣ ಗುರುಗಳ ಭಾವಚಿತ್ರ ಅಚ್ಚುಹಾಕಿಸುವುದನ್ನು ಕಡ್ಡಾಯಗೊಳಿಸಿದ್ದರು.

1995ರಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾದ ಮಾಯಾವತಿ ತಮ್ಮ ಚೊಚ್ಚಲ ಬಜೆಟ್‌ನ ಶೇ.27ರಷ್ಟು ಹಣವನ್ನು ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳಿಗೆ ಮೀಸಲಿಟ್ಟಿದ್ದರು. ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ನೀಡುತ್ತಿದ್ದ ಎಲ್ಲ ಸೌಲಭ್ಯಗಳನ್ನು ಮುಸ್ಲಿಮ್ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೂ ವಿಸ್ತರಿಸಿದ್ದರು. ಸರಕಾರಿ ನೌಕರಿಗಳಲ್ಲಿ ಮುಸ್ಲಿಮರಿಗೂ ನೀಡಬೇಕೆಂಬ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳ ಒಕ್ಕೂಟದ ವರದಿಯನ್ನು ಮಾಯಾವತಿಯವರು ಜಾರಿಗೊಳಿಸಿದ್ದರು. ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳ ಶೇ.27ರ ಮೀಸಲಾತಿಯಲ್ಲಿ ಶೇಕಡಾ ಎಂಟರಷ್ಟನ್ನು ಮುಸ್ಲಿಮರಲ್ಲಿರುವ ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳಿಗೆ ನೀಡಿದ್ದರು. 1996ರ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳಲ್ಲಿ ಶೇ.29ರಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿಯವರಿದ್ದರು. ಉಳಿದ ಶೇ.34ರಷ್ಟು ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳು ಮತ್ತು ಶೇ.18ರಷ್ಟು ಮುಸ್ಲಿಮರಿದ್ದರು. ಆಂತರಿಕ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವವೇ ಇಲ್ಲವೆನ್ನುವಷ್ಟು ಏಕಚಕ್ರಾಧಿಪತ್ಯವಿದ್ದರೂ ಪಕ್ಷದ ಪದಾಧಿಕಾರಿಗಳನ್ನು ಜಾತಿ ಜನಸಂಖ್ಯೆಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ನೀಡಲಾಗಿತ್ತು.

ಈ ಎಲ್ಲ ನೀತಿ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳ ರೂವಾರಿ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಆಗಿದ್ದರು ಎನ್ನುವುದನ್ನು ಪ್ರತ್ಯೇಕವಾಗಿ ಹೇಳಬೇಕಾಗಿಲ್ಲ ‘ಜಿನ್ ಕಿ ಜಿತಿನಿ ಸಂಖ್ಯಾ ಬಾರಿ, ವುನ್ ಕಿ ವುತ್ ನಿ ಹಿಸ್ಸೇದಾರಿ (ಯಾರ ಸಂಖ್ಯೆ ಎಷ್ಟಿದೆಯೋ ಅಷ್ಟು ಅವರ ಪಾಲು)’ ಎನ್ನುವುದು ಅವರ ಘೋಷಣೆಯಾಗಿತ್ತು. ನುಡಿದಂತೆಯೇ ನಡೆದಿದ್ದರು ಕೂಡಾ. ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ಕಳೆದೆರಡು ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಗಳಲ್ಲಿ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದ್ದ ಯಾದವೇತರ ಹಿಂದುಳಿದ ಜಾತಿಗಳ ಸಂಘಟನೆಯ ರೂವಾರಿ ಕೂಡಾ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಆಗಿದ್ದರು. ಕುರ್ಮಿ ಸಮುದಾಯದ ಸೋನೇಲಾಲ್ ಪಟೇಲ್, ಸುಹೇಲ್ ದೇವ್ ಭಾರತೀಯ ಸಮಾಜ ಪಕ್ಷದ ಓಂ ಪ್ರಕಾಶ್ ರಾಜಭರ್, ಫ್ಹಾಸಿ ಸಮುದಾಯದ ಆರ್.ಕೆ.ಚೌದರಿ, ಈ ಚುನಾವಣೆಯ ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಬಿಜೆಪಿ ತೊರೆದು ಎಸ್‌ಪಿ ಸೇರಿ ಸೋತು ಹೋಗಿರುವ ಸ್ವಾಮಿ ಪ್ರಸಾದ್ ಮೌರ್ಯ ಮೊದಲಾದವರೆಲ್ಲರೂ ಒಂದು ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಶಿಷ್ಯರಾಗಿದ್ದರು, ರಾಜಕೀಯವಾಗಿ ಅವರ ಗರಡಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಪಳಗಿದವರು. ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ನಿಧನಾನಂತರ ಅವರೇ ಬೆಳೆಸಿದ್ದ ಅನೇಕ ದಲಿತೇತರ ನಾಯಕರನ್ನು ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಉಳಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಮಾಯಾವತಿಯವರಿಗೆ ಸಾಧ್ಯವಾಗದೆ ಹೋಗಿರುವುದು ಕೂಡಾ ಬಿಎಸ್‌ಪಿಯ ಇಂದಿನ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ಕಾರಣ.

‘‘ಹೊಸ ಪಕ್ಷ ಮೊದಲು ಸೋಲುತ್ತದೆ, ಎರಡನೇ ಬಾರಿ ಗಮನ ಸೆಳೆಯುತ್ತದೆ ಮೂರನೇ ಬಾರಿ ಗೆಲ್ಲುತ್ತದೆ’’ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಛತ್ತೀಸ್‌ಗಡದ ಚಂಪಾ ಲೋಕಸಭಾ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಸೋತಿದ್ದರು, 1989ರಲ್ಲಿ ಅಮೇಠಿ ಲೋಕಸಭಾ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ರಾಜೀವ್ ಗಾಂಧಿ ವಿರುದ್ಧ ಸ್ಪರ್ಧಿಸಿ ಇಡೀ ದೇಶದ ಗಮನ ಸೆಳೆದಿದ್ದರು. ಕೊನೆಗೆ 1991ರಲ್ಲಿ ಈಟಾವದಲ್ಲಿ ಗೆದ್ದು ಲೋಕಸಭೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ್ದರು. 1996ರಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ಹೋಷಿಯಾರ್‌ಪುರದಿಂದ ಲೋಕಸಭೆಗೆ ಆಯ್ಕೆಯಾಗಿದ್ದರು.

1984ರಲ್ಲಿ ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಸ್ಥಾಪನೆಯಾದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪ್ರಬಲ ಪಕ್ಷವಾಗಿದ್ದದ್ದು ಕಾಂಗ್ರೆಸ್. ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರ ಗುರಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಪಕ್ಷವನ್ನು ಸೋಲಿಸುವುದಾಗಿತ್ತು. ಆ ಗುರಿಯಲ್ಲಿ ಅವರು ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದರು. 1985ರಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಪಕ್ಷದ ಮತಪ್ರಮಾಣ ಶೇ.48, ಆ ವರ್ಷ ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಎದುರಿಸಿದ ಮೊದಲ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಪಡೆದಿದ್ದ ಮತಪ್ರಮಾಣ ಕೇವಲ ಶೇ.2.8 ಮಾತ್ರ. ಮಾಯಾವತಿಯವರೂ ಸೇರಿದಂತೆ ಬಿಎಸ್‌ಪಿಯ ಎಲ್ಲ ಅಭ್ಯರ್ಥಿಗಳು ಠೇವಣಿ ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದ್ದರು. 2002ರಲ್ಲಿ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಮತಪ್ರಮಾಣ ಶೇ.8.96, ಬಿಎಸ್‌ಪಿಯ ಮತಪ್ರಮಾಣ ಶೇ.23.6.

ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರ ನಂತರದ ಗುರಿ ಬಿಜೆಪಿ ಯಾಗಿತ್ತು. ಇದಕ್ಕಾಗಿ ಅವರು ಕಣ್ಣಿಟ್ಟಿದ್ದು ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಶೇಕಡಾ ಹತ್ತರಷ್ಟಿರುವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಮೇಲೆ. ಬಿಜೆಪಿ ಜೊತೆಗಿನ ಮೈತ್ರಿಗಳಿಂದಾಗಿ ಆ ಸಮುದಾಯದ ಜೊತೆ ಒಡನಾಟ ಹೊಂದಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್, 2000ನೇ ವರ್ಷದ ಪ್ರಾರಂಭದಲ್ಲಿಯೇ ಅವರು ಇನ್ನೊಂದು ಯುಟರ್ನ್ ಮಾಡಿ ದಲಿತ್-ಬ್ರಾಹ್ಮಣ್ ಭಾಯಿಚಾರಾ ಚಳವಳಿಯನ್ನು ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿ ದ್ದರು. 1991ರಲ್ಲಿ ಶೇ.31.45ರಷ್ಟು ಮತಗಳಿಸಿ 221 ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಗೆದ್ದಿದ್ದ ಬಿಜೆಪಿಯ ಮತಪ್ರಮಾಣ 2012ರಲ್ಲಿ ಶೇ.15ಕ್ಕೆ ಕುಸಿದಿತ್ತು. ಗೆದ್ದದ್ದು 47 ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ. ಬಿಜೆಪಿ ಮತ್ತೆ ಚಿಗುರುತ್ತಾ ಬಂದಿರುವುದು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರ ಗೈರುಹಾಜರಿಯ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಎನ್ನುವುದು ಅವರ ಹಾಜರಿಯ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತದೆ.

1918ರಿಂದ 1930ರ ವರೆಗಿನ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಜೀವನದ ಮೊದಲ ಘಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಬಹಿಷ್ಕೃತ ಹಿತಕರಣೆ ಸಭಾ ಸ್ಥಾಪನೆ, ಮಹಾಡ್ ಸತ್ಯಾಗ್ರಹ, ಪುಣೆಯ ಪಾರ್ವತಿ ದೇವಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ನಾಸಿಕ ಕಾಳರಾಮ್ ದೇವಸ್ಥಾನ ಪ್ರವೇಶದ ಹೋರಾಟಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಮೂಲಕ ಸಾಮಾಜಿಕ ಚಳವಳಿಯನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸಿದ್ದ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ 1930ರಿಂದ 1951ರ ವರೆಗಿನ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ತಮ್ಮನ್ನು ರಾಜಕೀಯವಾಗಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದರು. ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ಕಾರ್ಮಿಕ ಪಕ್ಷ, ಪರಿಶಿಷ್ಟ ಜಾತಿ ಒಕ್ಕೂಟ ಮತ್ತು ಭಾರತೀಯ ರಿಪಬ್ಲಿಕನ್ ಪಕ್ಷ ಎಂಬ ಮೂರು ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿ ಚುನಾವಣಾ ರಾಜಕೀಯಕ್ಕೆ ಧುಮುಕಿದರೂ ಅವರಿಗೆ ಯಶಸ್ಸು ಸಿಗಲಿಲ್ಲ. ಈ ವೈಫಲ್ಯಕ್ಕೆ ಉಳಿದ ಪಕ್ಷಗಳ ದಲಿತ ಪೂರ್ವಗ್ರಹ ಮುಖ್ಯ ಕಾರಣವಾದರೂ, ಇದರಲ್ಲಿ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಕಡು ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ನಿಷ್ಠೆ ಮತ್ತು ದಲಿತ ಕೇಂದ್ರಿತ ರಾಜಕಾರಣದ ಪಾಲೂ ಇದೆ. ಇದನ್ನು ಇನ್ನಷ್ಟು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾದರೆ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ರಾಜಕಾರಣವನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

1991ರ ಡಿಸೆಂಬರ್‌ನಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಬಾಬರಿ ಮಸೀದಿ ಧ್ವಂಸದ ಘಟನೆ ಈ ದೇಶದ ರಾಜಕೀಯ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಸಾಮಾಜಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಬಹುದೊಡ್ಡ ಭೂಕಂಪನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿತ್ತು. ಈ ಭೂಕಂಪನದ ಕೇಂದ್ರ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶವಾಗಿದ್ದರೂ ಕಂಪನದ ಅಲೆಗಳು ನಂತರದ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಇಡೀ ದೇಶದ ರಾಜಕೀಯದ ಗಣಿತವನ್ನು ಅಸ್ತವ್ಯಸ್ತಗೊಳಿಸಿದೆ. ಇದರಿಂದ ಬಿಜೆಪಿ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ರಾಜಕೀಯ ಲಾಭ ಪಡೆದರೂ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣ ಬಹುಮತದೊಂದಿಗೆ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬರಲು 26 ವರ್ಷ ಸಂಘರ್ಷ ನಡೆಸಬೇಕಾಯಿತು. ಬಿಜೆಪಿಯ ಜೈತ್ರಯಾತ್ರೆಗೆ ಅಡ್ಡಗಾಲಾಗಿದ್ದವರು ಬಿಜೆಪಿ ಜೊತೆ ಮೈತ್ರಿಮಾಡಿಕೊಂಡು ಆ ಪಕ್ಷವನ್ನು ಬೆಳೆಸಿದರು ಎಂಬ ಆರೋಪಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗಿರುವ ಇದೇ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್.

ಬಾಬರಿ ಮಸೀದಿ ಧ್ವಂಸದ ನಂತರ ವಜಾಗೊಂಡ ಬಿಜೆಪಿ ಸರಕಾರ 1993ರಲ್ಲಿ ನಡೆದ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಸೋತು ಹೋಗಿತ್ತು ಎನ್ನುವುದು ಬಹಳ ಮಂದಿಗೆ ನೆನಪಿರಲಾರದು. ಆ ಪಕ್ಷದ ಸ್ಥಾನಗಳು 221ರಿಂದ 177ಕ್ಕೆ ಕುಸಿದಿತ್ತು. ಇದಕ್ಕೆ ಕಾರಣ ಅಂದಿನ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯ ಗಂಭೀರತೆಯನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರು ಸಮಾಜವಾದಿ ಪಕ್ಷದ ಜೊತೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡ ರಾಜಕೀಯ ಮೈತ್ರಿ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಮತ್ತು ಎಸ್‌ಪಿ ಮೈತ್ರಿಕೂಟ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬಂದು ಮುಲಾಯಂ ಸಿಂಗ್ ಯಾದವ್ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾದರು.

ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಬಹುಜನ ಚಳವಳಿ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿದ್ದರೂ ಬಿಎಸ್‌ಪಿಗೆ ನಿರೀಕ್ಷಿತ ರಾಜಕೀಯ ಯಶಸ್ಸು ಕಾಣಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. 1991ರ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಗಳಿಸಿದ್ದು 12 ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ. ಇದೇ ರೀತಿ ಜನತಾದಳದಿಂದ ಪ್ರತ್ಯೇಕಗೊಂಡು ಸ್ವಂತ ಪಕ್ಷ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ್ದ ಮುಲಾಯಂ ಸಿಂಗ್ ಯಾದವ್ ಅವರಿಗೂ ತನ್ನ ರಾಜಕೀಯ ಅಸ್ತಿತ್ವಕ್ಕಾಗಿ ಈ ಮೈತ್ರಿ ಅಗತ್ಯವಾಗಿತ್ತು. 1991ರ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಅವರ ಪಕ್ಷ ಗಳಿಸಿದ್ದು ಕೇವಲ 34 ಸ್ಥಾನಗಳಾದರೂ ಅವರ ಎಂ-ವೈ (ಮುಸ್ಲಿಮ್-ಾದವ್) ಕೂಟದ ನೆಲೆ ಗಟ್ಟಿಯಾಗಿತ್ತು.

1989ರ ನವೆಂಬರ್ ಎರಡರಂದು ಕರಸೇವಕರನ್ನು ತಡೆಯಲು ಮುಲಾಯಂ ಸಿಂಗ್ ಸರಕಾರ ನಡೆಸಿದ ಗೋಲಿಬಾರ್ ಮತ್ತು ಬಾಬರಿ ಮಸೀದಿ ಧ್ವಂಸವನ್ನು ತಡೆಯಲು ವಿಫಲವಾದ ಕಾಂಗ್ರೆಸ್ ಬಗೆಗಿನ ಅಸಮಾಧಾನ ಮುಸ್ಲಿಮರನ್ನು ಇನ್ನಷ್ಟು ಸಮಾಜವಾದಿ ಪಕ್ಷದ ಸಮೀಪಕ್ಕೆ ತಂದಿತ್ತು. ಈ ಕಾರಣಗಳಿಂದಾಗಿ 1993ರ ವಿಧಾನಸಭಾ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಎಸ್‌ಪಿ-ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಮೈತ್ರಿಕೂಟ 176 ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಗಳಿಸಿ ಅಧಿಕಾರಕ್ಕೆ ಬಂತು. ಬಿಜೆಪಿ 177 ಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಗಳಿಸಿದ್ದರೂ ಬಾಬರಿ ಮಸೀದಿ ಧ್ವಂಸದ ನಂತರ ರಾಜಕೀಯವಾಗಿ ಸಂಪೂರ್ಣ ಅಸ್ಪಶ್ಯವಾಗಿದ್ದ ಆ ಪಕ್ಷದ ಜೊತೆ ಮೈತ್ರಿಗೆ ಯಾವ ಪಕ್ಷವೂ ಸಿದ್ಧ ಇರಲಿಲ್ಲ.

ಕೇವಲ ಎರಡೇ ವರ್ಷಗಳ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಎಸ್‌ಪಿ-ಬಿಎಸ್‌ಪಿ ಮೈತ್ರಿ 1995ರ ಗೆಸ್ಟ್ ಹೌಸ್ ಪ್ರಕರಣದೊಂದಿಗೆ ಕೊನೆಗೊಂಡಿದ್ದು ದೊಡ್ಡ ದುರಂತ. ಈ ಮೈತ್ರಿಕೂಟದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತಲೇ ಇದ್ದ ದಲಿತರ ಮೇಲೆ ದೌರ್ಜನ್ಯದ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಬೆಂಬಲ ಹಿಂದೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಲು ಒಂದು ಕಾರಣವಾದರೆ, ಮಾಯಾವತಿಯವರನ್ನು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಕೂರಿಸಬೇಕೆಂಬ ಕಾರ್ಯತಂತ್ರದ ಭಾಗವಾಗಿ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಉರುಳಿಸಿದ್ದ ರಾಜಕೀಯ ದಾಳಗಳೂ ಇನ್ನೊಂದು ಕಾರಣ. ‘ಗೆಸ್ಟ್ ಹೌಸ್’ ಪ್ರಕರಣದ ಮರುದಿನ ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರ ಮುಲಾಯಂ ಸಿಂಗ್ ಸರಕಾರವನ್ನು ವಜಾಗೊಳಿಸಿದರೆ, ಅದೇ ದಿನ ಸಂಜೆ ಬಿಜೆಪಿ ಬೆಂಬಲದೊಂದಿಗೆ ಬಿಎಸ್‌ಪಿಯ ಮಾಯಾವತಿಯವರು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಿದ್ದರು.

ಬಹುಜನ ಚಳವಳಿಯ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಅದೊಂದು ಐತಿಹಾಸಿಕ ದಿನ. ಜಾತಿಯ ನಂಜು ಮತ್ತು ಊಳಿಗಮಾನ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕ್ರೌರ್ಯದಲ್ಲಿ ಅದ್ದಿ ಹೋಗಿರುವ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶ ಎಂಬ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ದಲಿತ ಮಹಿಳೆ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಕೂತಿದ್ದರು. 24 ಗಂಟೆಗಳ ಅವಧಿಯ ಇಂತಹ ದ್ದೊಂದು ಪವಾಡವನ್ನು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರಂತಹ ಚಾಣಕ್ಯನಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಮಾಡಲು ಸಾಧ್ಯ ಇತ್ತು. ಮೇಲ್ನೋಟಕ್ಕೆ ಇದು ದಿಢೀರನೆ ನಡೆದ ರಾಜ ಕೀಯ ಬೆಳವಣಿಗೆಯಂತೆ ಕಂಡರೂ ಇದರ ಹಿಂದೆ ಯೋಜಿತ ಕಾರ್ಯ ತಂತ್ರ ಇತ್ತು ಎನ್ನುವುದು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರನ್ನು ಬಲ್ಲವರಿಗೆ ಗೊತ್ತಿತ್ತು.

ಗಂಟೆಗಳ ಮೊದಲು ಬಿಜೆಪಿಯನ್ನು ‘ಮನುವಾದಿ ಪಕ್ಷ’ ಎಂದು ತುಚ್ಛೀ ಕರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಮರುಗಳಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಆ ಪಕ್ಷದ ಜೊತೆ ಕೈಜೋಡಿಸಿ ಸರಕಾರ ರಚಿಸಿದ್ದು ವ್ಯಾಪಕ ಟೀಕೆಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿತ್ತು. ಇದು ಅವಕಾಶವಾದಿತನದ ರಾಜಕಾರಣ ಅಲ್ಲವೇ? ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಗೆ ಉತ್ತರಿಸಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಅವಕಾಶವಾದಿತನವನ್ನು ಕಾರ್ಯತಂತ್ರ ಮಾಡಿಕೊಂಡು ಯಶಸ್ಸು ಕಾಣಲು ಸಾಧ್ಯವಾದರೆ ದಲಿತರು ಯಾಕೆ ಹಿಂಜರಿಯಬೇಕು?’’ ಎಂದು ಉತ್ತರಿಸಿ ಬಾಯಿ ಮುಚ್ಚಿಸಿದ್ದರು. ಇದು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಮತ್ತು ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ನಡುವಿನ ಮುಖ್ಯ ವ್ಯತ್ಯಾಸ.

ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ರಾಜಕೀಯದಲ್ಲಿ ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದ ಬಿಗಿಯಾದ ನೈತಿಕನಿಷ್ಠೆ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರಿಗೆ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಒಂದಿನಿತೂ ರಾಜಿಯಾಗದ ಕಡು ನೈತಿಕತೆಯ ಕಾರಣದಿಂದಾಗಿಯೇ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರಿಗೆ ರಾಜಕೀಯ ಯಶಸ್ಸು ಮರೀಚಿಕೆಯಾಗಿ ಹೋಗಿತ್ತು ಎಂಬುದನ್ನು ಅರಿತಿದ್ದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್, ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರು ಇಟ್ಟುಕೊಂಡಿದ್ದ ಗುರಿಯನ್ನು ಮರೆಯದೆ ದಾರಿಯನ್ನು ಸ್ವಲ್ಪ ಬದಲಿಸಿದ್ದರು. ಈ ಬದಲಾದ ದಾರಿಯ ಮೂಲಕವೇ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರು ಮಾಯಾವತಿಯವರನ್ನು ಬಿಜೆಪಿ ಜೊತೆಗಿನ ಮೈತ್ರಿಯ ಬಲದಿಂದಲೇ ಮೂರು ಬಾರಿ ಉತ್ತರಪ್ರದೇಶದ ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದ್ದರು, ಜೊತೆಗೆ ನಾಲ್ಕನೇ ಬಾರಿ ಸ್ವಂತ ಬಲದಿಂದಲೇ ಮಾಯಾವತಿಯವರು ಮುಖ್ಯಮಂತ್ರಿಯಾಗಲು ಭೂಮಿಕೆ ಸಿದ್ಧಗೊಳಿಸಿದ್ದರು. ಆ ದಿನವನ್ನು ಕಾಣಲು ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಜೀವಂತ ಇರಲಿಲ್ಲ.

ರಾಜಕೀಯ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳ ದಪ್ಪದಪ್ಪ ಶಬ್ದಗಳ ಮೂಲಕ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರ ಹೋರಾಟವನ್ನು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸುವುದು ಕಷ್ಟ. ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರು ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿದ್ದ ಸಮಾಜೋರಾಜಕೀಯ ಚಳವಳಿಯನ್ನು ಶುದ್ಧ ಸೈದ್ಧಾಂತಿಕ ಚೌಕಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಕೂರಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವೂ ಇಲ್ಲ. ಕಾಲದ ಕರೆಗೆ ಓಗೊಡುತ್ತಾ ಸಾಗಿದ ಕಾನ್ಶೀರಾಮ್ ಅವರು ಅವಸರದಲ್ಲಿದ್ದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದರು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ತಾನು ಕಟ್ಟಿದ ಚಳವಳಿಯನ್ನು ದೀರ್ಘಕಾಲ ಮುನ್ನಡೆಸಿಕೊಂಡು ಹೋಗುವಂತಹ ನಾಯಕರು ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯಕರ್ತರ ಪಡೆಯನ್ನು ಕಟ್�