ಲೋಕಸಭೆಯ ಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಯ ಸುತ್ತ...

ಸರಣಿ- 1

ಲೋಕಸಭೆ, ಸಂಸತ್ತಿನ ಕೆಳಮನೆಯಾಗಿದ್ದು, ರಾಜ್ಯಸಭೆಯನ್ನು ಮೇಲ್ಮನೆ ಎನ್ನಲಾಗುತ್ತದೆ. ಲೋಕಸಭೆಯ ಸದಸ್ಯರು ಜನರಿಂದಲೇ ನೇರ ಚುನಾಯಿತರಾಗುತ್ತಾರೆ.

ಭಾರತದ ಸಂವಿಧಾನ ನಿಗದಿಪಡಿಸಿದ ಸದನದ ಗರಿಷ್ಠ ಸದಸ್ಯರ ಸಂಖ್ಯೆ 550. ಈ ಪೈಕಿ 530 ಸಂಸದರು ರಾಜ್ಯಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸಿದರೆ ಉಳಿದ 20 ಸಂಸದರು ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಂದ ಬರುತ್ತಾರೆ. ಆರಂಭದಲ್ಲಿ, ಅಂದರೆ 1950ರಲ್ಲಿ ಇದು 500 ಆಗಿತ್ತು. ಪ್ರಸಕ್ತ ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿ 543 ಸ್ಥಾನಗಳಿವೆ.

1952ರಿಂದ ಮತ್ತು 2020ರವರೆಗೂ ಆಂಗ್ಲೋ-ಇಂಡಿಯನ್ ಸಮುದಾಯದ ಇಬ್ಬರು ಹೆಚ್ಚುವರಿ ಸದಸ್ಯರನ್ನು ಭಾರತ ಸರಕಾರದ ಸಲಹೆಯ ಮೇರೆಗೆ ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿಗಳು ನಾಮನಿರ್ದೇಶನ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಈ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಜನವರಿ 2020ರಲ್ಲಿ ರದ್ದುಗೊಳಿಸಲಾಯಿತು.

ಲೋಕಸಭೆಯ ಅವಧಿ ಐದು ವರ್ಷಗಳು. ಐದು ವರ್ಷಗಳ ನಂತರ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಚುನಾವಣೆಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ. ತುರ್ತು ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಚುನಾವಣೆಗಳನ್ನು ಮುಂದೂಡುವ ಸಾಧ್ಯತೆಯೂ ಇರುತ್ತದೆ. ಹಾಗೆಯೇ, ಅವಧಿಗೆ ಮುನ್ನವೇ ಸರಕಾರ ಬಹುಮತ ಕಳೆದುಕೊಂಡಲ್ಲಿ ಬೇಗ ಚುನಾವಣೆಗಳು ನಡೆಯುವ ಸಂಭವವೂ ಇರುತ್ತದೆ.

ಸಂಸತ್ತು ಇಂದಿನ ಸ್ವರೂಪ ಪಡೆಯುವ ಮೊದಲು ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಆಳ್ವಿಕೆ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ,

ಭಾರತೀಯ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಕಾಯ್ದೆ 1892 ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಇಂಡಿಯಾದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪ್ರಾಂತಗಳಲ್ಲಿ ಶಾಸಕಾಂಗಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿತು ಮತ್ತು ಲೆಜಿಸ್ಲೇಟಿವ್ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ನ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿತು.

ಈ ಕಾಯ್ದೆಗಳು ಸರಕಾರದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯರ ಪ್ರಾತಿನಿಧ್ಯವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಿದರೂ, ಅಧಿಕಾರ ಸೀಮಿತವಾಗಿತ್ತು.

ಭಾರತೀಯ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ಗಳ ಕಾಯ್ದೆ 1909 ಕೆಲವು ಭಾರತೀಯರನ್ನು ವಿವಿಧ ಕೌನ್ಸಿಲ್‌ಗಳಿಗೆ ಸೇರಿಸಿತು. ಈ ಕಾಯ್ದೆ ಆಡಳಿತದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯರ ಪಾಲ್ಗೊಳ್ಳುವಿಕೆಯನ್ನು ಮತ್ತಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಿಸಿತು.

ಕೇಂದ್ರ ಶಾಸನ ಸಭೆಯನ್ನು ರಚಿಸಲಾಯಿತು. ದಿಲ್ಲಿಯಲ್ಲಿ ಸಂಸತ್ ಭವನವನ್ನು 1927ರಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು. ಭಾರತ ಸರಕಾರದ ಕಾಯ್ದೆ 1935ರ ಮೂಲಕ ಪ್ರಾಂತೀಯ ಸ್ವಾಯತ್ತತೆ ಸಿಕ್ಕಿತು.

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾನಂತರ ಭಾರತದ ಸಂವಿಧಾನವನ್ನು 26 ನವೆಂಬರ್ 1949ರಂದು ಅಂಗೀಕರಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು 26 ಜನವರಿ 1950ರಂದು ಅದು ಜಾರಿಗೆ ಬಂತು.

25 ಅಕ್ಟೋಬರ್ 1951ರಿಂದ 21 ಫೆಬ್ರವರಿ 1952ರವರೆಗೆ ನಡೆದ ಮೊದಲ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕ ಚುನಾವಣೆಯ ನಂತರ ಲೋಕಸಭೆಯನ್ನು 17 ಎಪ್ರಿಲ್ 1952ರಂದು ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ ರಚಿಸಲಾಯಿತು.

ಲೋಕಸಭೆಯ ಸದಸ್ಯರಾಗಲು ಅರ್ಹತೆಗಳು

1. ಭಾರತದ ಪ್ರಜೆಯಾಗಿರಬೇಕು

2. ವಯಸ್ಸು 25 ವರ್ಷಕ್ಕಿಂತ ಕಡಿಮೆ ಇರಬಾರದು.

3. ಸಂಸತ್ತಿನ ಯಾವುದೇ ಕಾನೂನಿನ ಮೂಲಕ ಅಥವಾ ಅದರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಸೂಚಿಸಬಹುದಾದ ಇತರ ಅರ್ಹತೆಗಳು.

4. ದೇಶದ ಯಾವುದೇ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಮತದಾರರ ಪಟ್ಟಿಯಲ್ಲಿ ಹೆಸರನ್ನು ಹೊಂದಿರಬೇಕು.

ಲೋಕಸಭೆಯ ಸದಸ್ಯರು ಒಬ್ಬರನ್ನು ಸ್ಪೀಕರ್ ಎಂದು ಚುನಾಯಿಸುತ್ತಾರೆ. ಲೋಕಸಭೆಯ ಕಲಾಪ ಸುಗಮವಾಗಿ ಸಾಗುವಂತೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಸ್ಪೀಕರ್ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆಯಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಸ್ಪೀಕರ್ ಅನುಪಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಡೆಪ್ಯುಟಿ ಸ್ಪೀಕರ್ ಕಾರ್ಯ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಾರೆ. ಇವರಲ್ಲದೆ, ಇವರಿಬ್ಬರ ಅನುಪಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಸದನದ ಕಾರ್ಯಕಲಾಪಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲು 10 ಹಿರಿಯ ಸದಸ್ಯರನ್ನು ಸ್ಪೀಕರ್ ನೇಮಕ ಮಾಡಿರುತ್ತಾರೆ.

ಜಿ.ವಿ.ಮಾವಲಂಕರ್ ಅವರು ಲೋಕಸಭೆಯ ಮೊದಲ ಸ್ಪೀಕರ್ ಆಗಿದ್ದರು. ಅವರ ಅವಧಿ 15 ಮೇ 1952ರಿಂದ 27 ಫೆಬ್ರವರಿ 1956.

ಎಂ. ಅನಂತಶಯನಂ ಅಯ್ಯಂಗಾರ್ ಅವರು ಮೊದಲ ಡೆಪ್ಯುಟಿ ಸ್ಪೀಕರ್. ಅವರ ಅವಧಿ 30 ಮೇ 1952ರಿಂದ 7 ಮಾರ್ಚ್ 1956.

ಲೋಕಸಭೆಗೆ ಅದರದ್ದೇ ಆದ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಅಧಿಕಾರಗಳಿದ್ದು, ಅವು ರಾಜ್ಯಸಭೆಗಿಂತಲೂ ಲೋಕಸಭೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಶಕ್ತಿಯುತವಾಗಿಸಿವೆ.

1. ಸರಕಾರದ ವಿರುದ್ಧ ಅವಿಶ್ವಾಸ ನಿರ್ಣಯವನ್ನು ಲೋಕಸಭೆ ಯಲ್ಲಿ ಮಂಡಿಸಿ ಅಂಗೀಕರಿಸಬಹುದು. ರಾಜ್ಯಸಭೆಯು ಅಂತಹ ನಿರ್ಣಯದ ಮೇಲೆ ಯಾವುದೇ ಅಧಿಕಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿಲ್ಲ.

2. ಹಣಕಾಸು ಮಸೂದೆಗಳನ್ನು ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಪರಿಚಯಿಸಬಹುದು ಮತ್ತು ಅಂಗೀಕರಿಸಿದ ನಂತರ ರಾಜ್ಯಸಭೆಗೆ ಕಳುಹಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿ ಅನುಮೋದನೆ ಪಡೆದ ಹಣಕಾಸು ಮಸೂದೆ ಅಥವಾ ಬಜೆಟ್ ಅನ್ನು ರಾಜ್ಯಸಭೆ ತಿರಸ್ಕರಿಸುವಂತಿಲ್ಲ.

3. ಅಧ್ಯಕ್ಷರ ವಿರುದ್ಧ ದೋಷಾರೋಪ, ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಹೈಕೋರ್ಟ್‌ಗಳ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ವಿರುದ್ಧದ ದೋಷಾರೋಪ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯಸಭೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಮಾನ ಅಧಿಕಾರಗಳು.

4. ಯುದ್ಧ ಅಥವಾ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ತುರ್ತುಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಅಥವಾ ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ತುರ್ತುಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಘೋಷಿಸುವ ನಿರ್ಣಯ ಮಂಡನೆ ಮತ್ತು ಅಂಗೀಕರಿಸುವಲ್ಲಿ ರಾಜ್ಯಸಭೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಮಾನ ಅಧಿಕಾರವಿರುತ್ತದೆ.

ಬಹುತೇಕ ಎಲ್ಲಾ ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ ಲೋಕಸಭೆಯು ರಾಜ್ಯಸಭೆಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಶಕ್ತಿಶಾಲಿಯಾಗಿದೆ. ಲೋಕಸಭೆಗೆ ಅದರ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಂಖ್ಯಾಬಲದ ಕಾರಣದಿಂದಾಗಿಯೂ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಭಾವ ಇದೆ. ಇದು ಸಂಸದೀಯ ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವಗಳ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವಾಗಿದೆ.

ಲೋಕಸಭೆಯಲ್ಲಿನ ಕಾರ್ಯವಿಧಾನ ಮತ್ತು ನಡವಳಿಕೆಯ ನಿಯಮಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿ ಸ್ಪೀಕರ್ ಕಾಲಕಾಲಕ್ಕೆ ನಿರ್ದೇಶನಗಳನ್ನು ಹೊರಡಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಸದನವು ತನ್ನ ಕಲಾಪವನ್ನು ನಡೆಸಲು ಸಭೆ ಸೇರುವ ಅವಧಿಯನ್ನು ಅಧಿವೇಶನ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ರಾಷ್ಟ್ರಪತಿ ಸಂಸತ್ತಿನ ಅಧಿವೇಶನವನ್ನು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಒಂದು ಅಧಿವೇಶನದಿಂದ ಇನ್ನೊಂದು ಅಧಿವೇಶನದ ನಡುವೆ ಆರು ತಿಂಗಳುಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಅಂತರ ಇರಬಾರದು. ಹಾಗಾಗಿ ವರ್ಷದಲ್ಲಿ ಕನಿಷ್ಠ ಎರಡು ಅಧಿವೇಶನ ನಡೆಯಲೇಬೇಕು. ಆದರೆ ವರ್ಷದಲ್ಲಿ ಲೋಕಸಭೆಯ ಮೂರು ಅಧಿವೇಶನಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ:

ಬಜೆಟ್ ಅಧಿವೇಶನ: ಫೆಬ್ರವರಿಯಿಂದ ಮೇ ವರೆಗೆ.

ಮುಂಗಾರು ಅಧಿವೇಶನ: ಜುಲೈನಿಂದ ಸೆಪ್ಟಂಬರ್ ವರೆಗೆ.

ಚಳಿಗಾಲದ ಅಧಿವೇಶನ: ನವೆಂಬರ್‌ನಿಂದ ಡಿಸೆಂಬರ್ ಮಧ್ಯದವರೆಗೆ.

ಅಧಿವೇಶನದಲ್ಲಿ ಕಲಾಪದ ಮೊದಲ ಗಂಟೆಯನ್ನು ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರ ವೇಳೆ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸಂಸತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ಕೇಳುವುದು ಸದಸ್ಯರ ಮುಕ್ತ ಮತ್ತು ಅನಿಯಂತ್ರಿತ ಹಕ್ಕು. ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರ ವೇಳೆಯಲ್ಲಿ ಅವರು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮತ್ತು ಅಂತರ್‌ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಆಡಳಿತ ಮತ್ತು ಸರಕಾರದ ನೀತಿಯ ವಿವಿಧ ಅಂಶಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಮಂತ್ರಿಗಳಿಗೆ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ಕೇಳಬಹುದು. ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ಸಚಿವರು ಅದಕ್ಕೆ ಉತ್ತರಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರ ವೇಳೆಯ ನಂತರದ ಸಮಯವನ್ನು ಶೂನ್ಯವೇಳೆ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸದಸ್ಯರು ಸ್ಪೀಕರ್‌ಗೆ ಮುಂಚಿತವಾಗಿ ತಿಳಿಸುವುದರೊಂದಿಗೆ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯ ಸಮಸ್ಯೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಬಹುದು. ವಿಶಿಷ್ಟವಾಗಿ, ಪ್ರಮುಖ ಮಸೂದೆಗಳು, ಬಜೆಟ್ ಮತ್ತು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯ ಇತರ ವಿಷಯಗಳ ಚರ್ಚೆಗಳು ನಡೆಯುತ್ತವೆ.