‘‘ಶೋಷಿತರ ಧ್ವನಿಯಾದದ್ದಕ್ಕೆ ಎಂಟು ವರ್ಷ ಜೈಲು ಶಿಕ್ಷೆ ಅನುಭವಿಸಿದ್ದರ ಬಗ್ಗೆ ನನಗೆ ಕಿಂಚಿತ್ತೂ ವಿಷಾದವಿಲ್ಲ ಅದನ್ನೇ ಮುಂದುವರಿಸುತ್ತೇನೆ’’

ಪ್ರಶ್ನೆ : ಇಷ್ಟು ವರ್ಷ ಜೈಲುವಾಸ ಅನುಭವಿಸಿ ಹೊರಬಂದಿದ್ದೀರಿ. ಈಗ ಏನು ಅನಿಸುತ್ತಿದೆ?

ಪ್ರೊ. ಸಾಯಿಬಾಬಾ: ಪ್ರಾರಂಭದಲ್ಲಿ ಇಷ್ಟು ಸುದೀರ್ಘ ಜೈಲುವಾಸ ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತೆ ಎಂದು ನಾನಾಗಲೀ, ನನ್ನ ಬಂಧು ಬಳಗವಾಗಲೀ ಭಾವಿಸಿರಲಿಲ್ಲ. ಕಳೆದ ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಒಟ್ಟಾರೆ ಎಂಟೂವರೆ ವರ್ಷ ಸೆರೆವಾಸ ಅನುಭವಿಸಿದ್ದೇನೆ.ಒಂದು ವೇಳೆ ನನ್ನ ಮೇಲೆ ಹೊರಿಸಿದ ಆರೋಪ ನಿಜವೆಂದು ಸಾಬೀತೇ ಅಗಿದ್ದರೂ ಇಷ್ಟು ದೀರ್ಘ ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಕಾನೂನು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಕಾನೂನು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯೇ ಒಂದು ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗಿದೆ. ಒಂದು ಕೋರ್ಟ್ ಮಾಡಿದ ಬಿಡುಗಡೆ ಆದೇಶವನ್ನು ಮತ್ತೊಂದು ಕೋರ್ಟ್ ರಾತ್ರೋರಾತ್ರಿ ರದ್ದು ಪಡಿಸಿದ ಪ್ರಕರಣ ಪ್ರಾಯಶಃ ಭಾರತದ ನ್ಯಾಯಿಕ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಯಾವತ್ತೂ ನಡೆದಿರಲಾರದು. ಭಾರತದ ಸಂವಿಧಾನ ಕೋರ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಒಂದೇ ಶಿಕ್ಷೆಯ ವಿರುದ್ಧ ಎರಡು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ವಿಚಾರಣೆ ನಡೆದದ್ದನ್ನು ಯಾರೂ ಈವರೆಗೆ ಕೇಳಿರಲಿಲ್ಲ. ಹೀಗಾಗಿ ಯಾವುದೇ ಅಪರಾಧ ಮಾಡಿರದಿದ್ದರೂ ಇಷ್ಟು ಸುದೀರ್ಘ ಕಾಲ ಶಿಕ್ಷೆ ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾಯಿತು. ಆದ್ದರಿಂದ ಏಕೆ ಈ ದೇಶದಲ್ಲಿ ಈ ಕಾಲಘಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಇಂತಹ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳು ನಡೆಯುತ್ತಿವೆ ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಯನ್ನು ಕೇಳದೇ ಇರಲಾಗದು.

ಪ್ರ: ಈಗ ನಿಮ್ಮ ಆರೋಗ್ಯ ಹೇಗಿದೆ?

ಸಾ: ಹತ್ತುವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ಬಂಧನಕ್ಕೊಳಗಾಗುವ ಮುಂಚೆ ಪೋಲಿಯೊ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿ ನನ್ನ ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದ್ದನ್ನು ಬಿಟ್ಟರೆ ಮಿಕ್ಕಂತೆ ನಾನು ಆರೋಗ್ಯವಾಗಿದ್ದೆ. ಸ್ವಾವಲಂಬಿಯಾಗಿದ್ದೆ. ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ವೀಲ್‌ಚೇರ್ ಮೇಲೆ ಕೂತುಕೊಂಡೇ ಓಡಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಯುನಿವರ್ಸಿಟಿಯಲ್ಲಿ ಪಾಠ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಮನೆಯಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಹೆಂಡತಿ ವಸಂತಾಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ.

ಆದರೆ ಬಂಧನದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಆನಂತರ ಪೊಲೀಸರು ನಡೆಸಿಕೊಂಡ ರೀತಿ ಹಾಗೂ ಸೆರೆವಾಸಗಳು ನನ್ನ ಜೀವನವನ್ನೇ ಬದಲಿಸಿಬಿಟ್ಟಿದೆ. ಪೊಲೀಸರ ಹಿಂಸೆಯಿಂದ ನನ್ನ ಭುಜವನ್ನು ಮೆದುಳಿನ ಜೊತೆ ಕೂಡಿಸುವ ನರವ್ಯವಸ್ಥೆಗೆ ಹಾನಿಯಾಗಿದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ನನ್ನ ಎಡಗೈ ಈಗ ಯಾವುದಕ್ಕೂ ಬಳಸದಂತಾಗಿದೆ. ನನ್ನನ್ನು ಪೊಲೀಸರು ಎಳೆದಾಡಿದ್ದರಿಂದ ಎಡಭಾಗದ ಪಕ್ಕೆಲುಬುಗಳು ಸಂಕುಚಿತಗೊಂಡಿವೆ. ಅವು ಶ್ವಾಸಕೋಶವನ್ನು ಒತ್ತಿ ಹಾನಿ ಮಾಡಿವೆ. ಇದರಿಂದಾಗಿ ನಾನು ಸರಿಯಾಗಿ ನಿದ್ರೆಯನ್ನೂ ಮಾಡದಂತಾಗಿದೆ. ಇದು ನನ್ನ ಹೃದಯದ ಎಡಭಾಗದ ಮೇಲೂ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದೆ. ಪಕ್ಕೆಲುಬುಗಳು ಸಂಕುಚಿತಗೊಂಡಿರುವುದರಿಂದ ಬೆನ್ನುಮೂಳೆಗೂ ಹಾನಿಯಾಗಿದೆ. ನನ್ನ ದೇಹದ ಒಂದು ಪಾರ್ಶ್ವವೇ ಜಖಂ ಆಗಿದೆ. ಕಳೆದ ಹತ್ತುವರ್ಷದಿಂದ ಎಡಗಾಲು ಮತ್ತು ಎಡಗೈಗಳು ಅಪಾರ ಯಾತನೆ ನೀಡುತ್ತಿವೆ. ಹೈಪರ್ಟ್ರೊಫಿಕ್ ಕಾರ್ಡಿಯೊಮಿಯೊಪಥಿ ಎಂಬ ಹೃದಯದ ಸಮಸ್ಯೆಯೂ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿದೆ. ಎಡ ಹೃದಯವು ಕೇವಲ ಶೇ. 55 ರಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಿದೆ. ಅಧಿಕ ರಕ್ತದೊತ್ತಡ ಶುರುವಾಗಿದೆ. ಮೆದುಳಿನಲ್ಲಿ ಸಿಸ್ಟ್ ಉಂಟಾಗಿದೆ. ಕಿಡ್ನಿಯಲ್ಲಿ ಕಲ್ಲುಗಳು ಉಂಟಾಗಿ ಕರಗಿದ್ದರೂ ಬಲ ಕಿಡ್ನಿಯಲ್ಲಿ ಸಿಸ್ಟ್ ಆಗಿದೆ. ದೀರ್ಘಾವಧಿವರೆಗೆ ಆಹಾರ ಸೇವನೆ ಮಾಡದಂತಾಗಿದ್ದರಿಂದ ಗಾಲ್ ಬ್ಲಾಡರ್ ಸಮಸ್ಯೆಯಾಗಿ ಅದು ಪ್ಯಾನ್ಕ್ರಿಯಾಟಿಸ್ ಆಗಿ ಪರಿವರ್ತನೆಯಾಗಿದೆ ಎಂದು ವೈದ್ಯರು ಹೇಳುತ್ತಿದ್ದಾರೆ.

ಪಟ್ಟಿ ದೊಡ್ಡದಿದೆ. ಕಳೆದ ಹತ್ತುವರ್ಷಗಳಿಂದ ಸೂಕ್ತ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯಿಲ್ಲದೆ ಇರುವುದರಿಂದ ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವ್ಯಾವುದಕ್ಕೆ-ಎಷ್ಟರ ಮಟ್ಟಿಗೆ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಪರಿಹಾರ ಸಿಗುತ್ತದೆ ಗೊತ್ತಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಮುಂದಿನ ಕೆಲ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ನಾನು ವೈದ್ಯಕೀಯ ಪರೀಕ್ಷೆ ಹಾಗೂ ಚಿಕಿತ್ಸೆಗಾಗಿ ಆಸ್ಪತ್ರೆ ಸೇರಲಿದ್ದೇನೆ.

ಪ್ರ: ನಿಮಗೆ ಮೆಡಿಕಲ್ ಬೇಲ್ ಏಕೆ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ? ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ಏಕೆ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ?

ಸಾ: ಹೈಕೋರ್ಟ್‌ಗಳು ಎರಡು ಬಾರಿ ನನ್ನ ಮೆಡಿಕಲ್ ಬೇಲ್ ಅಹವಾಲನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸಿದವು. ಆದರೂ ನನಗೆ ಕಾಲಕಾಲಕ್ಕೆ ಸೂಕ್ತ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಕೊಡಿಸಲು ಆದೇಶಿಸಿದ್ದವು. ಆದರೆ ಜೈಲು ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಕೋರ್ಟಿನ ಈ ಆದೇಶವನ್ನು ತಿರಸ್ಕರಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಉಲ್ಲಂಘಿಸಿದರು. ನಾಗಪುರ ಮೆಡಿಕಲ್ ಕಾಲೇಜ್ ಆಸ್ಪತ್ರೆಗೆ ನನ್ನನ್ನು ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋದರೂ ಯಾವುದೇ ಸೂಕ್ತ ಪರೀಕ್ಷೆ ಮತ್ತು ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಕೊಡಿಸದೆ ವಾಪಸ್ ಕರೆತರುತ್ತಿದ್ದರು. ಈಗ ಹತ್ತುವರ್ಷ ಕಳೆದ ಮೇಲೆ ನನ್ನ ಮೆಡಿಕಲ್ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಇವರಿಗೆ ಇಂತಿಂತಹ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಬೇಕಿತ್ತು ಆದರೆ ಅವು ತಮ್ಮಲ್ಲಿ ಇರಲಿಲ್ಲ ಎಂದು ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಅದನ್ನು ಮುಂಚೆಯೇ ಬರೆದು ನ್ಯಾಯಾಲಯಕ್ಕೆ ಹೇಳಬಹುದಿತ್ತಲ್ಲ? ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ನನಗೆ ಕೊಟ್ಟಿದ್ದೆಲ್ಲಾ ನಿದ್ದೆ ಬರುವ ಮತ್ತು ನೋವು ನಿವಾರಕ ಔಷಧಿಗಳು ಮಾತ್ರ.

ಪ್ರ: ನೀವು ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ಎದುರಿಸಿದ ದೊಡ್ಡ ಸವಾಲುಗಳೇನು? ಸಹ ಕೈದಿಗಳು ಮತ್ತು ಜೈಲು ಸಿಬ್ಬಂದಿ ನಿಮ್ಮ ಜೊತೆ ಹೇಗೆ ನಡೆದುಕೊಂಡರು?

ಸಾ: ಸಹಕೈದಿಗಳು ನನ್ನನ್ನು ತುಂಬಾ ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು ಮತ್ತು ತುಂಬಾ ಸಹಕಾರ ಕೊಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಆದರೆ ಜೈಲಿನ ಮೇಲಧಿಕಾರಿಗಳು ನನ್ನನ್ನು ದೊಡ್ಡ ಅಂತರ್‌ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಭಯೋತ್ಪಾದಕ, ಸನಿಹ ಸುಳಿದರೆ ಗೊತ್ತೇ ಆಗದಂತೆ ತಲೆ ಕೆಡಿಸುವವ ಎಂದೆಲ್ಲ ಪ್ರಚಾರ ಮಾಡಿ ನನ್ನ ಬಗ್ಗೆ ಕೆಳಹಂತದ ಸಿಬ್ಬಂದಿಯಲ್ಲಿ ಭೀತಿ ಹುಟ್ಟಿಸಿ ದೂರಗೊಳಿಸುವ ಪ್ರಯತ್ನ ಮಾಡುತ್ತಲೇ ಇದ್ದರು. ಇದಲ್ಲದೆ ನಾನಿದ್ದದ್ದು ಕೆಲವೇ ಕೆಲವರ ಜೊತೆ ಮಾತ್ರ ಸಂಪರ್ಕ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಬಹುದಾದ ಅಂಡ ಸೆಲ್‌ನಲ್ಲಿ. ಆದರೆ ಇವೆಲ್ಲವನ್ನು ಮೀರಿ ಸಿಬ್ಬಂದಿ ಹಾಗೂ ಸಹ ಕೈದಿಗಳು ನನ್ನ ಜೊತೆ ಕಾಳಜಿ ಮತ್ತು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ನಡೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು.

ಆದರೆ ಆ ಜೈಲೇ 19ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಕಟ್ಟಿಸಿದ್ದು. ಮನುಷ್ಯ ಘನತೆಯಿಂದ ಬದುಕಬಹುದಾದ ಕನಿಷ್ಠ ಸೌಕರ್ಯಗಳೂ ಆ ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ಇರಲಿಲ್ಲ. ನಾನೊಬ್ಬನೇ ಅಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿಯ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬರೂ ಅಮಾನುಷ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗಳಲ್ಲೇ ದಿನದೂಡಬೇಕಿತ್ತು. ನನಗಂತೂ ಅಮಾನುಷಕ್ಕಿಂತ ಅಮಾನವೀಯವಾದ ನಿರ್ಬಂಧಗಳಿದ್ದವು. ನನ್ನ ವೀಲ್‌ಚೇರ್ ಚಲಿಸಲಾಗದ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಇದ್ದಿದ್ದರಿಂದ ಜೊತೆಯಲ್ಲಿದ್ದವರು ನನ್ನನ್ನು ಶೌಚಕ್ಕೆ ಮತ್ತು ಸ್ನಾನಕ್ಕೆ ಅನಾಮತ್ತು ಎತ್ತಿಕೊಂಡು ಹೋಗಬೇಕಿತ್ತು. ಜೈಲಿನ ಈ ಅಮಾನವೀಯ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ನನ್ನ ಮನುಷ್ಯ ಘನತೆಯನ್ನು ಸದಾ ಘಾಸಿ ಮಾಡುತ್ತಿತ್ತು.

ಪ್ರ: ನೀವು ಸಮಯವನ್ನು ಹೇಗೆ ಕಳೆಯುತ್ತಿದ್ದಿರಿ? ಹೊರಗಿನ ಜಗತ್ತಿನ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳನ್ನು ಹೇಗೆ ತಿಳಿದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದಿರಿ?

ಸಾ: ನನ್ನ ಮಡದಿ ವಸಂತ ನನಗೆ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು, ಪತ್ರಿಕೆ ಹಾಗೂ ನಿಯತಕಾಲಿಕೆಗಳನ್ನು, ಡಿಜಿಟಲ್ ಮೀಡಿಯಾದ ಪ್ರಿಂಟ್ ಔಟ್‌ಗಳನ್ನು ಸದಾ ತಂದುಕೊಡುತ್ತಿದ್ದರು. ಪ್ರಾಯಶಃ ಆಕೆ ಈ ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಸಾವಿರ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ದಿಲ್ಲಿಯಿಂದ ನಾಗಪುರಕ್ಕೆ ಮತ್ತು ವಾಪಸ್ ಸಾಗಾಟ ಮಾಡಿರಬೇಕು. ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ನಿಯತಕಾಲಿಕೆಗಳನ್ನು ನಾನೇ ಸ್ವಂತ ಖರ್ಚಿನಲ್ಲಿ ಕೊಂಡುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ಹೊರಗಿನ ವಿಷಯಗಳ ಬಗ್ಗೆ ವಸಂತ ದೀರ್ಘ ಪತ್ರಗಳನ್ನು ಬರೆಯುತ್ತಿದ್ದರು. ಇದೊಂದೇ ನನಗಿದ್ದ ದಾರಿ. ಮುಲಾಖಾತ್ ಗಳು ಇದ್ದರೂ ಅಲ್ಲಿ ಉಭಯಕುಶಲೋಪರಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿಗೆ ಮಾತಾಡಲು ಸಮಯವೇ ಇರುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ.

ಈ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ನಾನು ಸಾಕಷ್ಟು ಓದಿದೆ. ಪ್ರಯಾಗ್ ಅಕ್ಬರ್‌ನ Leila, ಕೆ.ಆರ್. ಮೀರಾ ಅವರAssassinಗಳಂಥ ಕಾದಂಬರಿಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಸಾಕಷ್ಟು ಫಿಲಾಸಫಿಯನ್ನೂ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿದೆ. ಥಾಮಸ್ ಪಿಕೆಟಿಯ Capital and Ideology ಮತ್ತುA Brief History of Equality ಗಳನ್ನೂ ಓದಿದೆ. ಇತಿಹಾಸಕಾರರಾದ ಕೋಸಂಬಿ, ರೋಮಿಲಾ ಥಾಪರ್ ಅವರಿಂದ ಹಿಡಿದು ಇತ್ತೀಚಿನ ಉಪಿಂದರ್ ಸಿಂಗ್ ಮತ್ತು ನಯನ್ ಜ್ಯೋತ್ ಲಾಹಿರಿಯವರ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಓದಿದೆ. ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ಓದಲು ಸಾಧ್ಯವಾಯಿತು.

ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಸಹಕೈದಿಗಳಿಗೆ ಕಲಿಯಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಅವರಿಗೆ ಪತ್ರಗಳನ್ನು ಬರೆದುಕೊಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಮ್ಯಾಜಿಸ್ಟ್ರೇಟ್ ಕೋರ್ಟಿನಿಂದ ಹಿಡಿದು ಸೆಷನ್ಸ್, ಹೈಕೋರ್ಟ್ ಮತ್ತು ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟಿನವರೆಗೆ ಬೇರೆಬೇರೆ ಕೈದಿಗಳ ಭಿನ್ನ ಭಿನ್ನ ಅಹವಾಲುಗಳನ್ನು ಬರೆದುಕೊಡುವ ಅಗತ್ಯವಿತ್ತು. ಅದರಲ್ಲೂ ಇಂಗ್ಲಿಷಿನಲ್ಲಿ ಬರೆಯಬಲ್ಲವರಿಗೆ ವಿಶೇಷ ಬೇಡಿಕೆ ಇರುತ್ತೆ. ಹಲವಾರು ಆರೋಪಿಗಳಿಗೆ ವಕೀಲರು ಇರಲಿಲ್ಲ. ಅವರಿಗೆ ವಕೀಲರನ್ನು ಒದಗಿಸಲು ಬೇಕಾದ ಅಹವಾಲು ಬರೆಯುವುದು ಇತ್ಯಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಕಷ್ಟು ಸಮಯ ಹೋಗುತ್ತಿತ್ತು.

ಪ್ರ: ನೀವು ಉಗ್ರಗಾಮಿ ವಿಚಾರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದೀರೆಂದು ನಿಮ್ಮನ್ನು ಬಂಧಿಸಲಾಗಿತ್ತು. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ನಿಮ್ಮ ಸಿದ್ಧಾಂತವೇನು? ಮತ್ತು ಕಳೆದ ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಅದು ಬದಲಾಗಿದೆಯೇ?

ಸಾ: ನಾನು ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಯಾಗಿದ್ದಾಗ ಯಾವ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಮತ್ತು ಗ್ರಹಿಕೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದೆನೋ ಇವತ್ತಿಗೂ ನನ್ನದು ಅದೇ ಸಿದ್ಧಾಂತ. ಅದರಲ್ಲಿ ಕಿಂಚಿತ್ತೂ ಬದಲಾವಣೆಯಿಲ್ಲ. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ನನ್ನನ್ನು ಭಯೋತ್ಪಾದಕ ಎನ್ನುವವರೇ ಅಸಲೀ ಭಯೋತ್ಪಾದಕರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಹೀಗಿರುವಾಗ ಅವರು ಉಲ್ಟಾ ನನ್ನನ್ನು ಏಕೆ ಭಯೋತ್ಪಾದಕನೆಂದು ಕರೆಯುತ್ತಿದ್ದಾರೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಅಗತ್ಯವಿದೆ. ನಾನು ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಜೀವನದಲ್ಲಿದ್ದೇನೆ. ಬಹಿರಂಗವಾಗಿ ಮಾತಾಡುತ್ತೇನೆ ಮತ್ತು ಬರೆಯುತ್ತೇನೆ. ಮನುಷ್ಯತ್ವದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಪ್ರಗತಿಯಲ್ಲಿ ನಂಬಿಕೆ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವುದು ಉಗ್ರವಾದವೇ?

ಪ್ರ: ತುಳಿತಕ್ಕೊಳಗಾದ ಸಮುದಾಯಗಳ ಪರವಾಗಿ ಧ್ವನಿ ಎತ್ತಿದ್ದಕ್ಕೆ ಅಥವಾ ಕೆಲವು ವ್ಯಕ್ತಿಗಳು ಅಥವಾ ಸಂಘಟನೆಯ ಜೊತೆಗೆ ಸಂಬಂಧವಿರಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದಕ್ಕೆ ನಿಮಗೆ ವಿಷಾದವಿದೆಯೇ? ಇಷ್ಟು ಸುದೀರ್ಘ ಸೆರೆವಾಸದ ನಂತರ ಹೊರಬಂದ ನಂತರ ನೀವು ಅದೇ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮುಂದುವರಿಸುವಿರಾ?

ಸಾ: ನಾನು ಪ್ರಾಥಮಿಕವಾಗಿ ಒಬ್ಬ ಅಧ್ಯಾಪಕ ಹಾಗೂ ಅದರ ಜೊತೆಗೆ ಮಾನವ ಹಕ್ಕುಗಳ ಹೋರಾಟಗಾರ. ಈ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಯಾರಿಗೆ ಶೋಷಣೆ ನಡೆಯುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳನ್ನು ಅರಿಯುವ ಮತ್ತು ಶೋಷಿತ ವರ್ಗಗಳನ್ನು ಅರ್ಥ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಅವಕಾಶವಿರುತ್ತದೋ ಅಂಥಾ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬರಿಗೂ ಶೋಷಿತರ ಬಗ್ಗೆ ಮಾತನಾಡುವ ಮತ್ತು ಅವರ ಜೊತೆಗೆ ನಿಲ್ಲುವ ಕರ್ತವ್ಯವಿದೆ ಎಂದು ನಾನು ಭಾವಿಸುತ್ತೇನೆ. ನಾನು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯುತ ನಾಗರಿಕರೂ ಇದನ್ನು ಮಾಡಬೇಕು. ನಾನು ಸಾರ್ವಜನಿಕವಾಗಿ ಮತ್ತು ಕಾನೂನು ಬದ್ಧವಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೇನೆ. ನನ್ನ ದೈಹಿಕ ಅಪಾಂಗತೆಯ ನಡುವೆಯೂ ಜನರ ಜೊತೆ ಕೆಲಸ ಮಾಡಲು ಬೇಕಾದ ಅವಕಾಶವನ್ನು ರೂಪಿಸಿಕೊಂಡಿದ್ದೇನೆ. ನನಗೆ ಈ ಬಗ್ಗೆ ಯಾವ ವಿಷಾದವೂ ಇಲ್ಲ.

ನನ್ನನ್ನು ಬಂಧಿಸಿದ್ದು ನಾನು ಯಾವುದೋ ಅಪರಾಧ ಮಾಡಿದೆ ಎಂದಲ್ಲ. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಶೋಷಣೆ ಹೇಗೆ ನಡೆಯುತ್ತಿದೆ ಮತ್ತು ವಂಚಿತ ಸಮುದಾಯ ಹೇಗೆ ಈಗಲೂ ವಂಚಿತವಾಗುತ್ತಿದೆ ಎಂಬ ಸತ್ಯವನ್ನು ನಾನು ಬಯಲು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಆ ಕೆಲಸವನ್ನು ನಾನು ಮುಂದುವರಿಸಬಾರದೆಂಬ ಉದ್ದೇಶದಿಂದಲೇ ನನ್ನನ್ನು ಸುದೀರ್ಘ ಕಾಲ ಜೈಲಿಗೆ ದೂಡಿದರು.

ಪ್ರ: ನಿಮ್ಮನ್ನು ಬಂಧಿಸಿದ್ದಾಗ ಯುಪಿಎ ಸರಕಾರವಿತ್ತು. ನೀವು ಬಿಡುಗಡೆಯಾದಾಗ ಎನ್‌ಡಿಎ ಸರಕಾರವಿದೆ ಮತ್ತು ನಿಮ್ಮ ಬಿಡುಗಡೆಯ ವಿರುದ್ಧ ಮೇಲ್ಮನವಿ ಸಲ್ಲಿಸಿದೆ. ಭಾರತದ ಎರಡು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪಕ್ಷಗಳೂ ನಿಮ್ಮ ವಿರುದ್ಧವಿದ್ದಂತಿದೆ. ನಿಮಗೆ ಈ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳ ಬಗ್ಗೆ ನಂಬಿಕೆಯಿದೆಯೇ? ನೀವು ಸೆರೆಯಲ್ಲಿದ್ದಾಗ ಯಾರಾದರೂ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷದ ನಾಯಕರು ನಿಮ್ಮನ್ನು ಭೇಟಿಯಾಗಿದ್ದರೇ?

ಸಾ: ಜೈಲಿನಲ್ಲಿದ್ದಾಗ ಯಾರೂ ಬಂದಿರಲಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಹೊರಗೆ ಬಂದ ಮೇಲೆ ಎಡಪಕ್ಷಗಳ ನಾಯಕರು ಭೇಟಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಬಹಿರಂಗವಾಗಿ ನನ್ನ ಪರವಾಗಿ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಸದನದ ಒಳಗೆ ಮತ್ತು ಹೊರಗೆ ಧ್ವನಿ ಎತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ದಕ್ಷಿಣ ರಾಜ್ಯಗಳ, ಬಿಹಾರದ ಮತ್ತು ಪ. ಬಂಗಾಳದ ಹಲವಾರು ಸಂಸದರು ಧ್ವನಿ ಎತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಪ್ರಾಯಶಃ ಆಡಳಿತಾರೂಢ ಪಕ್ಷವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಮಿಕ್ಕೆಲ್ಲಾ ಪಕ್ಷದವರು ನನ್ನ ಬಗ್ಗೆ ಧ್ವನಿ ಎತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ನನ್ನ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಸ್ಪಂದನೆಗಳು ಕೇವಲ ಕಪ್ಪು ಬಿಳುಪಿನಂತಿರಲಿಲ್ಲ. ಬೂದು ಬಣ್ಣವೂ ಇತ್ತು. ಪ್ರಖರ ಬಣ್ಣಗಳೂ ಇದ್ದವು. ಹೀಗಾಗಿ ಎಲ್ಲಾ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳೂ ನನ್ನ ಮತ್ತು ನನ್ನ ಜೊತೆಗಿನ ಸಹ ಆರೋಪಿಗಳ ವಿರುದ್ಧ ಒಂದಾಗಿ ಹಗೆ ಸಾಧಿಸಿದರು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗದು.

ಪ್ರ: 2022ರಲ್ಲಿ ನಿಮ್ಮನ್ನು ಹೈಕೋರ್ಟು ದೋಷಮುಕ್ತ ಮಾಡಿದರೂ ಮರುದಿನವೇ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟು ನಿಮ್ಮ ಬಿಡುಗಡೆಗೆ ತಡೆಯಾಜ್ಞೆ ನೀಡಿತು. ಈಗಲೂ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟು ನಿಮ್ಮ ಬಿಡುಗಡೆಯನ್ನು ರದ್ದುಗೊಳಿಸಬಹುದು ಎಂಬ ಆತಂಕವಿದೆಯೇ?

ಸಾ: ನಾನಾಗಲೇ ಹೇಳಿದಂತೆ ಎರಡೆರಡು ಬಾರಿ ಕೋರ್ಟ್‌ಗಳು ಬಿಡುಗಡೆ ಆದೇಶ ನೀಡುವುದು ಬಹಳ ಅಪರೂಪ. ಆದರೆ ನಾನು ಎಂದಿಗೂ ಭರವಸೆಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿರಲಿಲ್ಲ. ಕತ್ತಲ ಸುರಂಗದ ಕೊನೆಗೆ ಬೆಳಕು ಇದ್ದೇ ಇದೆ ಎಂಬ ವಿಶ್ವಾಸ ನನಗಿತ್ತು. ಈಗಲೂ ದೇಶದ ಅತ್ಯುನ್ನತ ಕೋರ್ಟ್ ಅನ್ಯಾಯದ ಪರವಾಗಿ ನಿಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ ಎಂಬ ದೃಢ ವಿಶ್ವಾಸವಿದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ನಾನು ಜೈಲಿಗೆ ಹೋಗಬೇಕಾಗುವುದಿಲ್ಲ ಎಂದು ನನಗೆ ಖಾತರಿ ಇದೆ.

ಕಳೆದ ಹತ್ತುವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ದೇಶದಲ್ಲಿ ನಡೆದಿರುವ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಳಿಂದಾಗಿ ನ್ಯಾಯಾಂಗವು ಅಪಾರ ಒತ್ತಡಕ್ಕೆ ಒಳಪಟ್ಟಿದ್ದರಿಂದ ಈ ಘಟನೆಗಳು ನಡೆದಿವೆ. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಇದನ್ನು ನಾನು ಒಂದು ಅಗ್ನಿ ಪರೀಕ್ಷೆ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತೇನೆ.

2022ರಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಬಿಡುಗಡೆಗೆ ಸುಪ್ರೀಂ ತಡೆಯಾಜ್ಞೆ ನೀಡಿದಾಗಲೂ ಇದು ಕಾನೂನಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಅಸಿಂಧುವಾದ್ದರಿಂದ ಹೆಚ್ಚು ಕಾಲ ಉಳಿಯದು ಎಂಬುದು ನನಗೆ ಖಾತರಿಯಿತ್ತು. ಒಂದು ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ಕೋರ್ಟ್ ನಿಗದಿಗೊಳಿಸಿದ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿಲ್ಲ ಎಂದು ಮತ್ತೊಂದು ಸಾಂವಿಧಾನಿಕ ಕೋರ್ಟ್ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿದಾಗ ಮಗದೊಮ್ಮೆ ಸಾಕ್ಷಿಗಳನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸುವ ಅಗತ್ಯವಿರಲಿಲ್ಲ. ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳ ರುಜುತ್ವವನ್ನು ದೇಶದ ಅತ್ಯುನ್ನತ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ದಶಕಗಳ ವಿವೇಕದಿಂದ ರೂಪಿಸಿದೆ. ಹೀಗಿರುವಾಗ ತಾನೇ ಅದನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಲು ಹೇಗೆ ಸಾಧ್ಯ? ಈಗಂತೂ ಹೈಕೋರ್ಟ್ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಆಧಾರದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ ಸಾಕ್ಷಿಗಳನ್ನು ಕೂಡ ಪರಿಶೀಲಿಸಿ ನಮ್ಮನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ದೋಷಮುಕ್ತರನ್ನಾಗಿಸಿ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಿದೆ.

ಹೀಗಾಗಿ ಇದು ನನಗೆ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ. ದೇಶದ ಉನ್ನತ ನ್ಯಾಯಾಂಗಕ್ಕೂ ಅಗ್ನಿ ಪರೀಕ್ಷೆಯೇ ಆಗಿತ್ತು. ತಡವಾಗಿಯಾದರೂ ಉನ್ನತ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಈ ಅಗ್ನಿಪರೀಕ್ಷೆಯನ್ನು ಹಾದು ಬಂದು ನ್ಯಾಯವನ್ನು ನೀಡಿದೆ.

ಪ್ರ: ನಿಮ್ಮ ಆತ್ಮಸ್ಥೈರ್ಯ ಮತ್ತು ಆಶಾವಾದ ಅಸಾಧಾರಣವಾದದ್ದು. ಕಳೆದ ಹತ್ತುವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ನೀವು ಹಲವಾರು ಬಾರಿ ತೀವ್ರ ಹತಾಶೆ ಮತ್ತು ಅಸಹಾಯಕತೆಗೆ ಗುರಿಯಾಗಿದ್ದಿರಬಹುದು. ಅದನ್ನು ಹೇಗೆ ಮೀರಿದಿರಿ? ಆತ್ಮಸ್ಥೈರ್ಯ ಹೇಗೆ ಬೆಳೆಸಿಕೊಂಡಿರಿ?

ಸಾ: ನಾನು ದಿಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯದಲ್ಲಿ ಕಬೀರನ ಬಗ್ಗೆ ಪಾಠ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೆ. ಕಬೀರನ ಬಗ್ಗೆ ನನಗೆ ಅಪಾರವಾದ ಪ್ರೀತಿ. ಜೈಲಿನಲ್ಲಿದ್ದಾಗ ಮಡದಿ ವಸಂತಾರ ಮೂಲಕ ಕಬೀರನ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ತರಿಸಿಕೊಂಡು ಹೆಚ್ಚೆಚ್ಚು ಓದಿದೆ. ಕಬೀರ ನನಗೆ ಭರವಸೆಯನ್ನು ಹುಟ್ಟಿಸಿದ.

ಹಾಗೆಯೇ ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ನನಗಿಂತ ಹೀನಾಯ ಹಾಗೂ ಹತಾಶ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಆದಿವಾಸಿಗಳು, ದಲಿತರು ಮತ್ತು ಅಲ್ಪಸಂಖ್ಯಾತರು ಇದ್ದರು. ಆದರೂ ಅವರಲ್ಲಿ ಎಂದಾದರೂ ಒಮ್ಮೆ ಬಿಡುಗಡೆಯಾಗುವ ಭರವಸೆ ಕಮರಿರಲಿಲ್ಲ. ಅವರಿಂದ ನಾನು ಬಿಡುಗಡೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಭರವಸೆಯಿಡಲು ಕಲಿತೆ.

ಕವಿತೆ, ಲೇಖನ ಹಲವು ಬಗೆಯ ಬರಹಗಳನ್ನು ಮಾಡುವುದು ಭರವಸೆಯನ್ನು ಕೊಡುತ್ತಿತ್ತು.

ಆದರೆ ಕೋವಿಡ್ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ನಾನೂ ಹತಾಶ ಗಳಿಗೆಗಳನ್ನು ಅನುಭವಿಸಿದೆ. ನಮ್ಮವರ ಮುಲಾಖಾತ್ ಅಗಲೀ, ಸುದ್ದಿಯಾಗಲಿ ಇಲ್ಲದೆ, ಪತ್ರಿಕೆ, ಪುಸ್ತಕಗಳಿಲ್ಲದೆ ದಿನಕಳೆಯುವುದು ನರಕಪ್ರಾಯ. ಆನಂತರ ಐದು ನಿಮಿಷದ ಫೋನ್ ಸೌಲಭ್ಯ ಸಿಕ್ಕರೂ ಅವೆಲ್ಲವೂ ಕೋವಿಡ್‌ನ ಸಾವು-ನೋವುಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯುವುದಕ್ಕೆ ಸಾಕಾಗುತ್ತಿತ್ತು.

ವಸಂತ ಬರೆದ ಪತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಾವಿರಾರು ದಿನಗೂಲಿಗಳು ನಗರಗಳಿಂದ ದೂರದ ಊರುಗಳಿಗೆ ನಡೆದು ಹೋಗುತ್ತಿರುವ ವರದಿಗಳನ್ನು ಓದಿ ರಾತ್ರಿ ನಿದ್ದೆ ಬರುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಸಂಕಟವಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಹತಾಶೆಯುಂಟಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಪಕ್ಕದ ಸೆಲ್ಲಿನ ವ್ಯಕ್ತಿಯೊಬ್ಬರ ತಾಯಿ ಕೋವಿಡ್‌ನಿಂದಾಗಿ ಸತ್ತ ಸುದ್ದಿ ಬಂದ ಕೆಲದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಆತನ ತಂದೆಯೂ ತೀರಿಕೊಂಡ ಸುದ್ದಿ ಬಂತು. ನಂತರ ಅವನ ಸಹೋದರ. ಈತ ಇಲ್ಲಿ ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಒಂಟಿಯಾದ. ಇವೆಲ್ಲವೂ ಹತಾಶೆಯುಂಟು ಮಾಡುತ್ತಿತ್ತು.

ಅದೇರೀತಿ ನನ್ನ ಸೆರೆವಾಸಕ್ಕೆ ಮುಂಚೆ ಅಮೆರಿಕದ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಬಿಳಿಯರು ಕರಿಯರನ್ನು ಲಿಂಚಿಂಗ್ ಮಾಡುವುದನ್ನು ಓದಿದ್ದೆ. ಇಂತಹ ಗುಂಪುಹತ್ಯೆಗಳು ಈಗ ಭಾರತದಲ್ಲೂ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ಕೇಳಿ ಮನಸ್ಸು ವಿಹ್ವಲಗೊಳ್ಳುತ್ತಿತ್ತು. ಇವೆಲ್ಲವೂ ನಾನು ಅನುಭವಿಸಿದ ಹತಾಶ ಗಳಿಗೆಗಳು.

ಪ್ರ: ನಿಮ್ಮ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗೆ ಯಾರನ್ನು ದೂರುತ್ತೀರಿ? ಯಾವ ಬಗೆಯ ಉತ್ತರದಾಯಿತ್ವ ನಿರೀಕ್ಷಿಸುತ್ತೀರಿ?

ಸಾ: ಪ್ರಭುತ್ವವೇ ಕಾನೂನು ಬಾಹಿರವಾಗಿ ಉಳ್ಳವರ ಪರವಾಗಿ ವರ್ತಿಸುವಾಗ ಇಂಥದ್ದು ಸಂಭವಿಸುತ್ತವೆ. ಕೆಲವು ವ್ಯಕ್ತಿಗಳು ನನ್ನ ಕಾನೂನು ಬಾಹಿರ ಬಂಧನ ಮತ್ತು ಸೆರೆವಾಸಗಳಿಗೆ ಕಾರಣರಾಗಿದ್ದರೂ ನಾನು ವ್ಯಕ್ತಿಗಳನ್ನು ದೂಷಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲೇ ನಾನೊಬ್ಬನೇ ಬಲಿಪಶುವಲ್ಲ. ನಾನು ಬಲಿಪಶುವೇ ಆಗಿದ್ದರೂ ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಇದೊಂದು ರಾಜಕೀಯ ಪ್ರಕರಣ. ಹೀಗಾಗಿ ಇತಿಹಾಸವು ಮಾನವಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು ಬಲಿಹಾಕಿದವರು, ಅನ್ಯಾಯ ಎಸಗಿದವರು ಯಾರು ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಸುತ್ತದೆ.

ಪ್ರ: ನಮ್ಮ ನ್ಯಾಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಜೈಲು ಆಡಳಿತದಲ್ಲಿ ಯಾವ ಬಗೆಯ ಸುಧಾರಣೆಗಳ ಅಗತ್ಯವಿದೆ ಎಂದು ನೀವು ಭಾವಿಸುತ್ತೀರಿ?

ಸಾ: ಇದೊಂದು ಗಹನವಾದ ಪ್ರಶ್ನೆ ಮತ್ತು ಸುದೀರ್ಘ ಉತ್ತರ ನೀಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೂ ಕ್ಲಪ್ತವಾಗಿ ಇಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಹೇಳಬಲ್ಲೆ. ಮೊದಲನೆಯದಾಗಿ ಕಾನೂನುಗಳು ಅವುಗಳ ಆಶಯಕ್ಕೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಜಾರಿಯಾಗುತ್ತಿಲ್ಲ. ಕೆಲವು ಕಾನೂನುಗಳು ಪ್ರಜಾತಂತ್ರಕ್ಕೆ ಮತ್ತು ಸಂವಿಧಾನಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿದೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಕರಾಳ ಕಾನೂನುಗಳು. ಹೀಗಾಗಿ ಕಾನೂನಿನ ದುರ್ಬಳಕೆ ಎಂಬ ಗ್ರಹಿಕೆಯೇ ತಪ್ಪು. ಕಾನೂನುಗಳೇ ಸಂವಿಧಾನಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿವೆ. ಅದರ ದುರ್ಬಳಕೆಯಲ್ಲ. ಅದರ ಬಳಕೆಯೇ ಸಂವಿಧಾನದ ದುರ್ಬಳಕೆ. ಆದರಿಂದ ಒಬ್ಬ ಪೊಲೀಸ್ ಅಥವಾ ಒಬ್ಬ ರಾಜಕೀಯ ನಾಯಕನನ್ನು ಮಾತ್ರ ದೂರಿ ಪ್ರಯೋಜನವಿಲ್ಲ. ಇಡೀ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯೇ ಹಾಗಿದೆ. ಸಂವಿಧಾನವಿದ್ದರೂ ಇಂತಹ ಕಾನೂನುಗಳು ಹೇಗೆ ಜಾರಿಯಾದವು. ಆದ್ದರಿಂದ ಇಡೀ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯೇ ಬದಲಾಗಬೇಕಿದೆ.